autor: Zenobia Bogdanowska
Twój głos - Twoja wizytówka.
Wiele osób pracujących głosem podczas wystąpień przed słuchaczami doświadcza różnorodnych problemów, np. uczucia napięcia w gardle, drżenia głosu, nawet całego ciała (…). Taka sytuacja może wydać się ogromnie trudna do opanowania, jeżeli nie znamy zasad posługiwania się głosem.
Kiedy przysłuchujemy się rozmówcy, możemy dostrzec w jego głosie znacznie więcej niż tylko przekazywaną informację. Głos odzwierciedla zdrowie fizyczne, umysłowe i emocjonalne. Potrafimy określić, czy rozmówca jest zrównoważony, kompetentny, przychylnie nastawiony do nas (…).
Brzmienie głosu pozwala ocenić bogactwo energii życiowej mówiącego. Głos jest nie tylko nośnikiem informacji, lecz również środkiem komunikacji z innymi ludźmi i z samym sobą. Możemy go porównać do papierka lakmusowego wskazującego na stan psychiczny człowieka (A.Łastik, 2002).
Głos to dźwięki wydawane przez aparat głosowy. Źródłem głosu są fałdy głosowe w krtani, drgające pod wpływem powietrza wydechowego (E.M.Skorek, 2000).
Fałdy głosowe = struny głosowe = rzadziej, więzadła głosowe, wiązadła głosowe:
• przebiegają w poprzek krtani, pokryte są błoną śluzową
• w procesie mówienia, wibrując, pobudzają do drgań powietrze wypełniające kanał głosowy, służą wydawaniu głosu (red. M.Przybysz-Piwko, 2006)
Każdy głos charakteryzuje się: barwą, natężeniem i wysokością. Posługiwanie się skalą wysokości głosu podczas mówienia nazywamy intonacją, która daje możliwość orientacji w zakresie intencji wypowiadanych słów.
Modulacja natomiast dotyczy prawidłowego używania pozostałych właściwości fizycznych głosu tj. skali natężenia i zabarwień uczuciowych. Nadaje walory emocjonalne i uplastycznia wypowiedź. Mimika i gest należą do pozajęzykowych środków ekspresji. Pobudzają wyobraźnię słuchacza.
Miejscem, w którym powstaje głos jest krtań. Zaburzenia w jej funkcjonowaniu, wywołane schorzeniami, wymagają leczenia, czasem operacyjnego. Można im zapobiegać, stosując ogólne zasady higieny głosu. Najważniejsze jest unikanie przeciążeń narządu głosu. Należy wystrzegać się krzyku, długiego, wyczerpującego i zbyt głośnego mówienia. U osób pracujących głosem każda, nawet lekka, ale utrzymująca się chrypka powinna być sygnałem skłaniającym do zasięgnięcia porady lekarskiej.
Należy zgłosić się do lekarza (najlepiej foniatry), jeżeli występują u nas takie objawy chorobowe głosu, jak:
- okresowa lub stała chrypka
- załamywanie się głosu
- zmęczenie głosowe po dłuższym mówieniu
- uczucie suchości w gardle i krtani
- uczucie drapania, zalegania i dyskomfortu w gardle i krtani
- kaszel
- chrząkanie
- mowa nosowa
- zmniejszona drożność nosa
Badania epidemiologiczne wykazują że 20% nauczycieli ma problemy z głosem, również wśród chorych z zaburzeniami głosu największą grupę stanowią pedagodzy (S.Simberg, 2000 [w:] red. A.Obrębowski, 2008).
Fizjologią, patologią, leczeniem i rehabilitacją zaburzeń głosu zajmuje się specjalność medyczna – foniatria (specjalizacja laryngologiczna).
Unia Foniatrów Europejskich poleca następującą nomenklaturę w odniesieniu do zaburzeń głosu (Audiofonologia, tom X):
1) głos prawidłowy
2) chrypka
3) lekka dysfonia
4) dysfonia średniego stopnia
5) dysfonia dużego stopnia
6) afonia
7) głos zastępczy (gardłowy, przełykowy, przetokowy, uzyskany za pomocą protezy – sztucznej krtani)
Badanie głosu poprzedza dokładne obejrzenie krtani, wykonywane za pomocą laryngoskopii. W czasie laryngoskopii ocenia się następujące cechy krtani:
- barwę, kształt i powierzchnię fałdów głosowych
- ruchomość fałdów głosowych w czasie oddychania i fonacji
- zwarcie fałdów głosowych - czy jest pełne, czy pozostaje szpara
- wilgotność błony śluzowej krtani
- poziom fałdów głosowych (równy, różny)
Badanie głosu rozpoczyna się od określenia jego charakteru (czysty, dźwięczny, matowy, obłożony, ochrypły, zupełny bezgłos). Ustala się, czy głos tworzony jest swobodnie, czy też w sposób party, z nadmiernym napięciem mięśni krtani i szyi oraz poszerzeniem żył szyi. Czy wysokość tworzonego przez krtań tonu utrzymuje się na tym samym poziomie przez cały okres fonacji, czy ma charakter falujący. Sprawdza się też technikę głosu, obserwując napięcie języka, podniebienia, warg, szyi podczas śpiewania piosenki, recytacji wiersza. Do uzupełniających badań foniatrycznych narządu głosu należą: stroboskopia, szybki film, holografia, elektroglottografia, metody fotoelektryczne, ultrasonografia, spirometria, spirografia i inne (red. M.Śliwińska-Kowalska, 1999; red. A.Obrębowski, 2008).
Zdarza się, że podczas przeziębień, z bólem gardła i krtani pracujemy głosem. Narażamy wówczas narząd głosu na zaburzenia w funkcjonowaniu.
Zmiany organiczne pierwotne:
- zapalenia krtani – są najczęstszymi przyczynami chrypek;
- ostre zapalenia krtani – występują na skutek przeziębienia, głos obłożony i ochrypły w lekkich stanach, w cięższych bardzo ochrypły i afoniczny; fałdy głosowe od zaróżowionych do żywoczerwonych.
- przewlekłe zapalenia krtani – długotrwająca chrypka, ulegająca okresowym poprawom lub pogorszeniom. Głos tworzony jest w sposób party, występuje łatwa męczliwość głosu.
Efektem są zmiany organiczne wtórne, m.in.:
• guzki fałdów głosowych – zwane guzkami „krzykaczy” lub „śpiewaczymi”.
Są to małe, okrągłe twory, wielkości przeważnie łebka od szpilki.
Przyczyny powstawania guzków: niewłaściwa, za wysoka częstotliwość głosu, nadmierne forsowanie głosu o dużym natężeniu, śpiew i mowa w niewłaściwych warunkach, niewydolność narządu głosowego.
Objawy: nastawienie głosowe jest nieczyste, trudności w utrzymaniu wysokości tonu, głos jest ochrypły, drżący. Zaburzone jest oddychanie. Leczenie zachowawcze polega na zachowaniu bezwzględnego spokoju głosowego, właściwym ustawieniu pracy narządu głosowego, zaprzestaniu palenia tytoniu, stosowaniu środków farmakologicznych (A.Pruszewicz, 1992).
Profilaktyka
Właściwa technika mówienia potrzebna jest po to, by chronić krtań przed chorobami i czerpać korzyści z posługiwania się głosem. Uświadomienie sobie niewłaściwych przyzwyczajeń do posługiwania się głosem powinno stać się impulsem do pracy nad jego intonacją, tempem, melodią, artykulacją. Zanim do niej przystąpimy warto swój głos uważnie obserwować. Nagrywanie czytanej przez siebie informacji to pierwszy etap umożliwiający osłuchanie się z własnym głosem. Następny, to analiza nagranej wypowiedzi. Dostarczy ona wielu informacji, pomoże odpowiedzieć na pytania:
Czy głos podoba się „właścicielowi”?
Czy jego natężenie jest właściwe, nie jest za ciche lub za głośne?
Czy tempo wypowiedzi jest umiarkowane, a może przyspieszone lub za wolne?
Czy słychać zaburzony oddech, krótki, urywany w trakcie wypowiadanej frazy?
Czy barwa głosu brzmi ciepło, czy może zbyt chłodno, zbyt poważnie?
Czy artykulacja jest wyraźna, a może występuje w niej wada wymowy?
Czy charakter głosu jest dźwięczny, dynamiczny, a może monotonny, matowy lub szorstki, nieprzyjemny?
Czy głos brzmi naturalnie, a może słychać w nim komponent nosowy ?
Czy jest zbyt niski lub piskliwy?
Aby dbać o głos należy:
- przeprowadzać (systematycznie) badania narządu głosu i słuchu
- rozpocząć ćwiczenia emisji głosu
- nauczyć się technik opanowywania stresu
- myśleć pozytywnie
- przed rozpoczęciem pracy głosem pamiętać o „rozgrzewce”
- przestrzegać zasad higieny głosu – pracować z przerwami, w wywietrzonym pomieszczeniu, stosować urządzenia nagłaśniające w salach wykładowych, nie przekrzykiwać słuchaczy, chronić głos przed gwałtownymi zmianami temperatury i przeciągami, popijać niegazowaną wodę (w temperaturze pokojowej)
- po pracy głosem odpocząć – ograniczyć mówienie, najlepiej zrelaksować się i pomilczeć np. przy ulubionej muzyce.
„Cokolwiek potrafisz lub myślisz, że potrafisz, rozpocznij to. Odwaga ma w sobie geniusz, potęgę i magię” Johann W.Goethe
LITERATURA
1. Dewhurst – Maddock O., Terapia dźwiękiem, Studio Astropsychologii, Białystok 2001
2. Detz J., Sztuka przemawiania, GWP, Gdańsk 2002
3. Foley E., Zakochaj się w życiu, Wyd. Ravi, Warszawa 2005
4. Gałkowski T. Jastrzębowska G.(red.), Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Wyd.UO, Opole 2001
5. Krassowski J., Higiena głosu śpiewaczego, Wyd.AM, Gdańsk 1990
6. Łastik A., Poznaj swój głos... twoje najważniejsze narzędzie pracy, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2002
7. Maniecka – Aleksandrowicz B., Klasyfikacja zaburzeń głosu. „Audiofonologia” t.X
8. Obrębowski A.(red.), Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, Wyd. Nauk. UM, Poznań 2008
9. Oczkoś M., Sztuka poprawnej wymowy, czyli o bełkotaniu i faflunieniu, Wyd. RM, Warszawa 2007
10. Pawłowski Z., Foniatryczna diagnostyka wykonawstwa śpiewu i gry na instrumentach dętych, Wyd. Glottispol, Gdańsk 2002
11. Pruszewicz A., Foniatria kliniczna, PZWL, Warszawa 1992
12. Przybysz-Piwko M., Emisja głosu nauczyciela. Wybrane zagadnienia, CODN, Warszawa 2006
13. Skorek E.M., Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000
14. Sobierajska H., Uczymy się śpiewać, PZWS, Warszawa 1972
15. Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1980
16. Suchanek A., Powszechne kształcenie głosu jako problem pedagogiczny, UŚ, Katowice 1989
17. Szletyńscy Z.H., Prawidłowe mówienie, LSW, Warszawa 1975
18. Śliwińska – Kowalska M., Głos narzędziem pracy, IMP, Łódź 1999
19. Tarasiewicz B., Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu, Universitas, Kraków 2003
20. Walencik-Topiłko A., Głos jako narzędzie. Materiały do ćwiczeń emisji głosu dla osób pracujących głosem i nad głosem, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2009
21. Weller S., Oddech, który leczy, GWP, Gdańsk 2001
22. Wierzchowska B., Fonetyka i fonologia języka polskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980
23. Wierzchowska B., Wymowa polska, PZWS, Warszawa 1971
24. Wojtyński Cz., Emisja głosu, PZWS, Warszawa1970
25. www.logopeda.pl
Zenobia Bogdanowska – logopeda
Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Nr 2 w Olsztynie
