Publikacje:

foldery do pobrania

 
Jolanta Panasiuk
Logopedia dziś - wczoraj - jutro
Agnieszka Ciesielska
Zmiany w funkcjonowaniu Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych - od 2022 r.
Milena Stasiak
Wykaz standaryzowanych narzędzi diagnostycznych stosowanych w diagnozie logopedycznej.
Milena Stasiak
EDL. Materiały profilaktyczne: rozwój mowy małego dziecka
zobacz wszyskie publikacje
Giełda pracy:
Gdzie studiować:

Wybierasz się na studia?
Sprawdź listę uczelni!

 

autor: dr Ewa Kaptur
Logopedo, dbaj o swój głos!

Artykuł ukazał się w Wielkopolskim Przeglądzie Logopedycznym Nr1/14/2017

dr Ewa Kaptur
Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu


Logopedo, dbaj o swój głos!

Głos jest organem, o który powinniśmy dbać przez całe życie. W praktyce jednak nie poświęcamy mu zbyt wiele uwagi, co więcej, poddajemy działaniu szkodliwych czynników.
Głos w zawodzie logopedy jest tym bardzie istotny, że stanowi jego główne narzędzie pracy.

Głos powinien nam służyć i ułatwiać realizację zadań z zakresu nauczania. Każdy logopeda, pedagog powinien mieć świadomość faktu, że także od wartości brzmieniowej własnego głosu, jego wytrzymałości i odporności zależy jakość naszej pracy terapeutycznej.

Warto, abyśmy w przeciągu swojej pracy zawodowej postawili sobie następujące pytania:
Jakie objawy ze strony głosu może uznać za niepokojące? Kiedy konieczna jest konsultacja
u specjalisty? Czy zauważone objawy mogą świadczyć o chorobie zawodowej narządu głosowego? Co zrobić, aby móc mówić długo, dobrze, bez efektu męczliwości? Jak powinna wyglądać higiena i profilaktyka narządu głosu? W pierwszej kolejności należy jednak bliżej przyjrzeć się głosowi, sprawdzić, co to znaczy mieć eufoniczny głos, określić jego cechy, zastanowić się nad dobrą emisją głosu.


Głos eufoniczny

Prawidłowy głos, tzw. eufoniczny, to przede wszystkim głos czysty, dźwięczny, pozbawiony komponenty szumowej, niemęczliwy. Cechuje go miękkie nastawienie głosowe, wyraźna artykulacja, dobra dykcja oraz natężenie dostosowane do warunków i sytuacji. Wysokość głosu powinna odpowiadać wiekowi i płci mówiącego[1].


Cechy głosu

Do podstawowych cech głosu zalicza się:

1) zakres głosu, czyli interwał między najniższym i najwyższym tonem tworzonym
w krtani, u przeciętnego mówcy wynoszący od 1,5 oktawy do 2 oktaw. Zakres głosu używany w czasie mowy, położony w dolnej skali głosu, badany przy najmniejszym wysiłku, to średnie położenie głosu mówionego. Dla kobiet wynosi on 256 Hz, dla mężczyzn - 128 Hz.
Dla właściwej emisji i higieny głosu niezmiernie ważne jest, aby mówić w swojej średnicy głosu;

2) siłę głosu - zdolność zwiększania natężenia głosu od najniższego do najwyższego, określaną też jako zakres natężenia, która jest wyraźnie zmieniona w wielu zaburzeniach tego narządu;

3) nastawienie głosowe, czyli przejście fałdów głosowych z ustawienia oddechowego
do fonacji. Wyróżniamy trzy typy nastawienia - miękkie, twarde i chuchające, z których tylko to pierwsze jest prawidłowe i zgodne z fizjologią narządu głosu. Miękkie nastawienie głosowe umożliwia swobodne drganie fałdów głosowych, zapobiega przeciążeniu krtani
i wystąpieniu jego negatywnych skutków, w rezultacie brzmienie głosu pozbawione jest napięć
i wysiłku;

4) wysokość głosu, zależną od długości, napięcia, masy i kształtu fałdów głosowych oraz ciśnienia podgłośniowego. Zawiera się między 60 Hz a 1500 Hz;

5) barwę głosu. Barwa jest akustycznym terminem odsłuchowym, subiektywnym. To różnica między dwoma dźwiękami, które odbieramy jako różne, mimo że charakteryzują się taką samą wysokością i natężeniem;

6) czas fonacji, czyli czas trwania samogłoski [o] lub [a] na tej samej wysokości w średnim położeniu głosu mówionego. W trakcie jednego wydechu, u zdrowego mówcy, prawidłowo posługującego się głosem, powinien wynosić 20-25 sekund. Wartości poniżej 10 sekund mogą świadczyć o poważnych zaburzeniach głosu[2].


Emisja głosu

Trwałość i sprawność narządu głosowego w dużej mierze zależy od nas samych, od tego,
czy zachowujemy dobrą postawę w czasie fonacji, czy umiejętnie gospodarujemy oddechem, czy nasza artykulacja jest właściwa, czy głos został odpowiednio wprowadzony do komór rezonansowych. Jednym słowem, czy potrafimy skutecznie wydobywać głos na zewnątrz (zarówno w mowie, jak i w śpiewie), czyli mamy prawidłową emisję głosu[3].
Wydaje się, że problem ten nie dotyczy logopedów, którzy są przygotowani do wykonywania swego zawodu także od tej strony. Okazuje się jednak, że mimo początkowo dobrych warunków pracy nad głosem, logopedzi również mają problemy z narządem głosu, wynikające - w mniejszym stopniu ze złej emisji głosu, w większej zaś - z nieprzestrzeganiem zasad higieny i profilaktyki głosu[4]. Logopedzi, z racji wykonywanego zawodu, codziennie zmuszają swój głos do dużego wysiłku, narażając go na ryzyko wystąpienia dysfonii.

Jak zauważa A. Żebryk-Stopa, praca nad właściwym posługiwaniem się głosem nie musi się ograniczać tylko do znajomości technik i metod wykorzystywanych w emisji głosu.
Może stać się środkiem antystresowym, pozwalającym na wyzwolenie w nas naszego potencjału i kreatywności. Nie do przecenienia jest też szereg korzyści zdrowotnych, w postaci np. lepszego dotlenienia i rozluźnienia całego organizmu[5].


Obciążenie narządu głosu w grupach zawodowych

Komisja Ekspertów Unii Europejskiej Foniatrów wymienia trzy grupy zawodów, w których występuje znaczne obciążenie narządu głosowego. Do pierwszej kategorii zalicza się zawody wymagające specjalnej jakości głosu reprezentowane przez aktorów, śpiewaków, mówców radiowych i telewizyjnych, chórzystów. Pedagodzy (tu także logopedzi), zawodowi mówcy, księża, politycy, tłumacze plasują się w drugiej grupie zawodów, stawiających znaczne wymogi narządowi głosowemu. Do trzeciej grupy zawodów, w których wymaga się od
ich przedstawicieli większej niż przeciętnej wydolności głosowej należą m.in. prawnicy, lekarze, wojskowi, handlowcy, jak również osoby pracujące w hałaśliwym środowisku[6].

 

Przyczyny zaburzeń głosu

Wśród przyczyn zaburzeń głosu o podłożu zawodowym (dysfonii zawodowych) w przypadku logopedów należy wymienić takie czynniki zewnętrzne, jak: przedłużony czas pracy głosem, nieodpowiednie warunki akustyczne sal, złe warunki klimatyczne pomieszczeń (suche, przegrzane, zapylone powietrze), narażenie na częste infekcje dróg oddechowych, charakterystyczne dla grupy wiekowej, z którą logopeda styka się najczęściej, czyli dzieci
i młodzież szkolną.

Do czynników wewnętrznych, obok nieprawidłowej techniki emisji głosu, należy m.in.
zły ogólny stan zdrowia, objawiający się np. wydłużonymi w czasie schorzeniami płucno-oskrzelowymi, chronicznymi stanami zapalnymi żołądka (w tym refluksem przełykowo-żołądkowym), chorobami laryngologicznymi (np. w postaci przewlekłego zapalenia zatok
lub migdałków, niewydolności podniebienno-gardłowej), złym stanem narządu słuchu, schorzeniami ogólnymi (np. alergiami), zmianami w układzie endokrynnym oraz ośrodkowym
i obwodowym układzie nerwowym.

Przyczyn problemów głosowych można też doszukiwać się w zażywanych lekach, zwłaszcza hormonalnych, antyhistaminowych, rozkurczowych. Foniatrzy sugerują kobietom zawodowo posługującym się głosem, aby zwracały uwagę na długotrwale przyjmowane preparaty hormonalne, mogące spowodować efekt wirylizacyjny, którego głównym objawem jest znaczne obniżenie średniego położenia głosu mówionego. Ponadto kobiety szczególnie wrażliwe są na preparaty androgenne, progestagenowe i anaboliki[7].

Do pozostałych przyczyn problemów głosowych zalicza się prowadzenie niehigienicznego trybu życia, stosowanie używek (w tym palenie czynne i bierne), picie mocnej kawy lub herbaty czy włączenie do diety ostrych przypraw lub sprzyjających nadkwasocie i działających drażniąco na błonę śluzową gardła potraw.

Jakość głosu uzależniona jest również od predyspozycji psychicznych i cech osobowościowych. Obecnie coraz częściej mówi się o negatywnych konsekwencjach ze strony aparatu głosowego związanych z nieumiejętnością radzenia sobie ze stresem, zbytnią emocjonalnością, nadpobudliwością[8].


Objawy zaburzeń głosu

Każdy logopeda powinien nauczyć się zwracać uwagę na niepokojące symptomy ze strony głosu, takie jak okresowa lub przeciągająca się chrypka, nadmierna suchość gardła i krtani, promieniujący do ucha ból gardła, uczucie drapania w gardle, zalegania, dyskomfortu w krtani, częste i nadmierne odchrząkiwanie, długotrwały kaszel, zmęczenie głosowe po długotrwałym mówieniu. Inne oznaki chorób narządu głosowego to m.in.: niespowodowane czynnikami emocjonalnymi załamywanie się głosu, trudności w posługiwaniu się tonami wysokimi i niskimi, zawężenie skali głosu, ból i ucisk w okolicy gardła i krtani, zmiana barwy głosu, chwilowy,
ale powtarzający się bezgłos (afonia)[9].


Wizyta u foniatry

Wymienione objawy mogą, ale nie muszą świadczyć o chorobie narządu głosowego.
Zawsze jednak warto skonsultować się ze specjalistą - laryngologiem, foniatrą, audiologiem w celu wykluczenia ewentualnych zaburzeń.

Według A. Obrębowskiego dla każdego pedagoga, terapeuty ważne powinno być kompleksowe badanie krtani, wykonane przez foniatrę, obejmujące m.in.

1) szczegółowy wywiad, określający objawy związane z aktywnością głosową,
stan hormonalny pacjenta (również ewentualne leczenie hormonalne) oraz schorzenia ogólne, objawy reakcji alergicznych, warunki w środowisku pracy, dotychczasowe leczenie,

2) ocenę stanu laryngologicznego, polegającą na zbadaniu wydolności słuchowej, drożności nosa, ognisk zapalnych, morfologii struktur krtaniowych (w tym barwy, gładkości powierzchni
i napięcia fałdów głosowych),

3) ocenę warunków emisji głosu, w skład której wchodzi m.in. próba Gutzmanna
w odniesieniu do krtani, zbadanie nastawienia głosowego, czasu fonacji, średniego położenia głosu mówionego, zakresu głosu, rejestrów głosowych, funkcjonowania rezonatorów nasady

4) badanie natężenia głosu przed obciążeniem i po nim,

5) badanie tomograficzne krtani,

6) badanie wideostroboskopowe krtani[10].

Takie całościowe, cyklicznie powtarzane badanie daje szanse na pełne kontrolowanie stanu narządu głosowego i uniknięcie dysfonii, a w razie stwierdzenia wystąpienia choroby głosu - szybsze zdiagnozowanie i natychmiastowe podjęcie leczenia.


Choroby narządu głosowego

Najczęściej spotykane objawy dysfonii zawodowych to parestezje gardła i krtani, nawykowe chrząkanie, zmatowienie głosu, zawężenie skali głosu, skrócenie czasu fonacji, okresowe zaniki głosu (afonia częściowa lub całkowita), utrwalona chrypka z bezgłosem[11].
W początkowym okresie zaburzenia głosu mają charakter dysfonii czynnościowych
tzn. bez zmian morfologicznych w narządzie głosu, a dysfunkcja głosu jest odwracalna. Dysfonie czynnościowe są wynikiem nieprawidłowych mechanizmów fonacyjnych z zaburzoną koordynacją oddechowo-fonacyjno-artykulacyjną. U osób pracujących głosem, w tym logopedów, nieleczone dysfonie czynnościowe mogą przejść w zmiany organiczne fałdów głosowych.


Choroby zawodowe narządu głosowego

Warto podkreślić, że nie każde organiczne czy czynnościowe zaburzenie głosu w polskim prawodawstwie uważane jest za chorobę zawodową. Choroba zawodowa jest pojęciem prawno-medycznym, którą definiuje się jako przewlekłą chorobę, bezpośrednio związaną
z wykonywanym zawodem i warunkami pracy. Obecnie obowiązujący wykaz chorób zawodowych obejmuje 26 grup jednostek chorobowych. W punkcie piętnastym wymienia się przewlekłe choroby narządu głosowego spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat. Coraz częściej bierze się pod uwagę obciążenia psychofizyczne występujące w pracy zawodowej nauczyciela, także logopedy nauczyciela jako czynnika ryzyka zwiększającego prawdopodobieństwo wystąpienia choroby narządu głosowego. Osoba spełniająca te wymogi formalne może starać się o uznanie choroby narządu głosowego za zawodową także po zaprzestaniu wykonywania zawodu, jeżeli udokumentowane objawy choroby wystąpią w ciągu kolejnych 2 lat od ustania narażenia zawodowego[12].

Do chorób zawodowych narządu głosowego należą:

1) guzki głosowe twarde, powodujące drżenie głosu, zmianę wysokości głosu, chrypkę, chuchające nastawienie głosowe, skrócenie czasu fonacji, mogące doprowadzić do afonii,

2) niedowład mięśni przywodzących i napinających fałdy głosowe z niedomykalnością fonacyjną głośni i trwałą dysfonią, polegający na niepełnym zetknięciu się fałdów głosowych w czasie fonacji, co prowadzi do powstania szczeliny, przez którą przedostaje się niezamienione na falę akustyczną powietrze. Niedowład objawia się stałą chrypką, bezdźwięcznym głosem, czasowym bezgłosem,

3) wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych, które powodują pogrubienie fałdów głosowych. Mogą przybierać postać pojedynczego polipa lub polipowatego zwyrodnienia fałdów głosowych. Cechą charakterystyczną głosu zmienionego chorobowo jest jego obniżenie, stała chrypka, zawężenie skali głosu w mowie[13].

Chorobę zawodową narządu głosowego rozpoznają jednostki organizacyjne do tego uprawnione, czyli poradnie chorób zawodowych, kliniki lub oddziały chorób zawodowych wchodzących w skład zakładów, uniwersytetów, akademii medycznych oraz odpowiednich instytucji naukowo-badawczych.

Coraz częściej mówi się o tym, że leczenie zaburzeń głosu często wymaga kompleksowego, wielospecjalistycznego postępowania, w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta. Lekarz specjalista może zadecydować o potrzebie konsultacji endokrynologicznej, alergologicznej lub gastrologicznej. Ostatnimi czasy do procesu terapii schorzeń narządu głosu włącza się też psychologów, mających pomóc m.in. w  radzeniu sobie ze stresem, który warunkuje szereg chorób narządu głosu i  fizykoterapeutów, przygotowanych do zniwelowania podwyższonego napięcia mięśniowego w okolicach krtani[14].


Higiena i profilaktyka narządu głosu

Najbardziej skuteczną formą profilaktyki chorób zawodowych głosu jest przestrzeganie
zasad higieny głosu oraz kształcenie głosu dające gwarancję opanowania jego emisji.

Do podstawowych zasad należy dbałość o dobry stan psychiczny. Tylko sprawny ośrodkowy i obwodowy układ nerwowy gwarantuje właściwą fonację. Większa kontrola nad emocjami sprawi, że osoba mówiąca będzie się czuła lepiej, pewniej, co będzie słyszane
w jej głosie. W sytuacji silnego stresu pomocne są różne formy jego rozładowywania.

Ważne jest zachowanie odpowiedniej postawy przy mówieniu, zarówno w pozycji siedzącej - z którą logopedzi zdecydowanie częściej się spotykają, i stojącej.
Dbałość o rozluźnienie mięśni ramion, szyi, krtani, klatki piersiowej spowoduje, że będziemy mieć korzystniejsze warunki do mówienia.

Dbałość o prawidłowy tor oddechowy i wykorzystanie w trakcie fonacji podparcia oddechowego (appoggio), którego uczymy naszych pacjentów, a o którym czasami sami zapominamy spowoduje, że będziemy mogli dłużej mówić na jednym wydechu.

Zazwyczaj dbamy o prawidłową pracę wszystkich ruchomych artykulatorów.
Zdarza się jednak, iż na skutek intensywnych ćwiczeń przeciążamy je.
Warto pamiętać o odpoczynku i czasowym wstrzymaniu się od mówienia,
kiedy artykulatory odmawiają współpracy.

Pamiętajmy o właściwej technice wydobywania głosu na zewnątrz. Zwróćmy uwagę na takie parametry głosu, jak miękki atak dźwięku, dobry czas fonacji, właściwe natężenie
i odpowiednią wysokość. Głos, którym pracujemy na co dzień powinien być czysty, dźwięczny, przyjemny w odbiorze dla nas samych i naszych pacjentów.

Dbamy o nasze ciało, jednocześnie zapominając o zdrowiu narządu głosowego.
Wystrzegając się infekcji i chorób układu oddechowego, nie eksploatując głosu w czasie trwania choroby, korzystając z leczniczego milczenia dajemy swojemu głosowi większą szansę na jego prawidłowe funkcjonowanie.

W trosce o jakość naszego głosu, zwracajmy większą uwagę na to, co jemy. Wystrzegajmy się spożywania bardzo gorących lub bardzo zimnych potraw i napojów, pikantnych, ostrych, słonych przypraw. Zrezygnujmy z papierosów, nie nadużywajmy napojów alkoholowych, mocnej kawy i herbaty. Warto pamiętać o niekorzystnym wpływie
na głos niektórych leków, np. przeciwhistaminowych, hormonalnych, uspokajających, przeciwdepresyjnych, moczopędnych, przeciw nadciśnieniu, kortykosteroidów. Uważajmy także na leki nieszkodliwe z pozoru, czyli tabletki do ssania, leki przeciwbólowe, krople do nosa czy witaminę C.

Warto zadbać o odpowiednie warunki pracy w pomieszczeniu, w którym pracujemy. Zwróćmy uwagę na dobre nawilżenie, optymalną temperaturę, brak zanieczyszczeń podrażniających układ oddechowy. Jeżeli nie musimy, nie nadużywajmy klimatyzacji. W czasie mówienia często nawilżajmy śluzówkę gardła[15].

Piśmiennictwo:

  • Binkuńska E., Higiena i emisja głosu mówionego, Bydgoszcz 2012.
  • Ciecierska-Zajdel B., Trening głosu. Praktyczny kurs dobrego mówienia, Warszawa 2012.
  • Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli, red. M. Śliwińska- -Kowalska, Łódź 1999.
  • Głos w sprawie głosu - pokonfrencyjne reminiscencje, rozmowa z dr Anną Żebryk-Stopą, „Edukacja +", Biuletyn dla Nauczycieli, nr 4, 2011, s. 4-5.
  • Kaptur E., Głos w pracy nauczyciela, cz. I: Choroby zawodowe narządu głosowego, „Promotor BHP", nr 11, 2012, s. 40-41.
  • Kaptur E., Głos w pracy nauczyciela. Cz. II: Emisja, higiena i profilaktyka głosu, „Promotor BHP", nr 12, 2012, s. 36-38.
  • Kisiel M., Emisja i higiena głosu w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela, Dąbrowa Górnicza 2012.
  • Kowalewska E., Walencik-Topiłko A., Metodyka diagnozy i terapii głosu, [w:] Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki, red. S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray, Gdańsk 2015, s. 270-285.
  • Obrębowski A., Profilaktyka zaburzeń głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, red. A. Obrębowski, Poznań 2008, s. 115-121.
  • Obrębowski A., Podstawy orzecznictwa lekarskiego w zaburzeniach głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, red. A. Obrębowski, Poznań 2008, s. 122-137.
  • Obrębowski A., W sprawie orzekania o chorobie zawodowej narządu głosu, [w:] Zaburzenia głosu - badanie- diagnozowanie - metody usprawniania, opr. H. Mierzejewska, M. Przybysz-Piwkowa, Warszawa 1998, s. 79-84.
  • Obrębowski A., Pruszewicz A., Sułkowski W., Wojnowski W., Sinkiewicz A., Propozycje racjonalnego postępowania w orzekaniu o chorobie zawodowej narządu głosu, „Medycyna Pracy", 2001, 52, 1, s. 35-44.
  • Obrębowski A., Sekuła A., Charakterystyka organicznych i czynnościowych zaburzeń głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, red. A. Obrębowski, Poznań 2008, s. 86-104.
  • Obrębowski A., Wojnowski W., Choroby zawodowe narządu głosu i ich profilaktyka, „Nowa Medycyna" 3/2000, http://www.czytelniamedyczna.pl/1283,choroby-zawodowe-narzadu-glosu-i-ich-profilaktyka.html [dostęp: 9.11.2016 r.].
  • Pruszewicz A., Instrumentalne metody badania głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, red. A. Obrębowski, Poznań 2008, s. 50-67.
  • Rokitiańska M., Laskowska H., Zdrowy głos, Bydgoszcz 2003.
  • Walencik-Topiłko A., Głos jako narzędzie. Materiały do ćwiczeń emisji głosu dla osób pracujących głosem i nad głosem, Gdańsk 2009.
  • http://www.programyzdrowotne.pl/programypowrotudopracy/glos/Zawodowezaburzeniagosu/ [dostęp: 9.11.2016 r.]

 


[1] Zob. np. E. Binkuńska, Higiena i emisja głosu mówionego, Bydgoszcz 2012, s. 18; Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli, red. M. Śliwińska- Kowalska, Łódź 1999, s. 15; A. Obrębowski, Profilaktyka zaburzeń głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, red. A. Obrębowski, Poznań 2008, s. 115.

[2]Zob. np. E. Kowalewska, A. Walencik-Topiłko, Metodyka diagnozy i terapii głosu, [w:] Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki, red. S. Milewski, K. Kaczorowska-Bray, Gdańsk 2015, s. 270-271; A. Pruszewicz, Instrumentalne metody badania głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, op. cit., s. 53-55.

[3] Zob. np. E. Binkuńska, Higiena i emisja głosu mówionego, op. cit., s. 17-18; M. Kisiel, Emisja i higiena głosu w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela, Dąbrowa Górnicza 2012, s. 49.

[4] Zob. E. Binkuńska, Higiena i emisja głosu mówionego, op. cit., s. 18; A. Walencik-Topiłko, Głos jako narzędzie. Materiały do ćwiczeń emisji głosu dla osób pracujących głosem i nad głosem, Gdańsk 2009, s. 22-24.

[5] Głos w sprawie głosu - pokonfrencyjne reminiscencje, rozmowa z dr Anną Żebryk-Stopą, „Edukacja +", Biuletyn dla nauczycieli, nr 4, 2011, s. 5.

[6] A. Obrębowski, W. Wojnowski, Choroby zawodowe narządu głosu i ich profilaktyka, „Nowa Medycyna" 3/2000, http://www.czytelniamedyczna.pl/1283,choroby-zawodowe-narzadu-glosu-i-ich-profilaktyka.html [dostęp: 9.11.2016 r.]. Zob. także E. Kaptur, Głos w pracy nauczyciela, cz. I: Choroby zawodowe narządu głosowego, „Promotor BHP", nr 11, 2012, s. 40; A. Obrębowski, Podstawy orzecznictwa lekarskiego w zaburzeniach głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, op. cit., s. 123.

[7] A. Obrębowski, W sprawie orzekania o chorobie zawodowej narządu głosu, [w:] Zaburzenia głosu - badanie- diagnozowanie - metody usprawniania, opr. H. Mierzejewska, M. Przybysz-Piwkowa, Warszawa 1998, s. 82.

[8] Zob. np. M. Kisiel, Emisja i higiena głosu w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela, op. cit., s. 35-36; A. Obrębowski, W sprawie orzekania o chorobie zawodowej narządu głosu, op. cit., s. 78-80; M. Rokitiańska, H. Laskowska, Zdrowy głos, Bydgoszcz 2003, s. 33.

[9] Zob. np. B. Ciecierska-Zajdel, Trening głosu. Praktyczny kurs dobrego mówienia, Warszawa 2012, s. 184-187; A. Obrębowski, A. Pruszewicz, W. Sułkowski, W. Wojnowski, A. Sinkiewicz, Propozycje racjonalnego postępowania w orzekaniu o chorobie zawodowej narządu głosu, „Medycyna Pracy", 2001, 52, 1, s. 35-36.

[10] A. Obrębowski, Podstawy orzecznictwa lekarskiego w zaburzeniach głosu, op. cit., s. 127. Zob. także Głos narzędziem pracy, op. cit., s. 15-18; E. Kowalewska, A. Walencik-Topiłko, Metodyka diagnozy i terapii głosu, op. cit., s. 273; A. Obrębowski, W sprawie orzekania o chorobie zawodowej narządu głosu, op. cit., s. 81.

[11] Zob. np. A. Walencik-Topiłko, Głos jako narzędzie. Materiały do ćwiczeń emisji głosu dla osób pracujących głosem i nad głosem, op. cit., s. 18.

[12] Podstawę prawną w sprawie chorób zawodowych stanowi Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. (Dz. U. nr 105, poz. 869 z późn. zm.), a w sprawie sposobu dokumentowania chorób zawodowych i skutków tych chorób - Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 sierpnia 2002 r. (Dz. U. nr 132, poz. 1121 z późn. zm.).

[13] A. Obrębowski, A. Sekuła, Charakterystyka organicznych i czynnościowych zaburzeń głosu, [w:] Narząd głosu i jego znaczenie w komunikacji społecznej, op. cit., s. 86-104. Zob. także: Głos narzędziem pracy, op. cit., s. 45-47; B. Ciecierska-Zajdel, Trening głosu. Praktyczny kurs dobrego mówienia, op. cit., s. 191-193.

[14] http://www.programyzdrowotne.pl/programypowrotudopracy/glos/Zawodowezaburzeniagosu/ [dostęp: 9.11.2016 r.]

[15] Zob. np. M. Rokitiańska, H. Laskowska, Zdrowy głos, op. cit., s. 46-49; M. Kisiel, Emisja i higiena głosu w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela, op. cit., s. 89-120; E. Kaptur, Głos w pracy nauczyciela. Cz. II: Emisja, higiena i profilaktyka głosu, „Promotor BHP", nr 12, 2012, s. 36-38.



 
Reklama:

 
Internetowa poradnia:

Pytania zadawane najczęściej...

 
Opieka logopedyczna w przedszkolu
Programy użyteczne w gabinecie logopedycznym
Nagrywanie wad wymowy
Forum dyskusyjne:
Newsletter:

W pole poniżej wpisz swój adres e-mail aby otrzymywać od nas najnowsze informacje.

 
 
 
 
 
 
Wsparcie techniczne: virtualmedia.pl
O nas   |   Certyfikat logopedy   |   DBDL   |   Rekomendacje   |   Linki   |   Kontakt
 

Informujemy, że wszystkie Twoje dane są chronione uwzględniając aktualne przepisy RODO. Korzystamy również z plików cookies w celu realizacji usług zgodnie z Prawem Telekomunikacyjnym.
Administrator Danych, Polityka Prywatności.